Elementler 150 Yıldır Tabloda

Periyodik tablo, periyodik cetvel, elementler tablosu… Kimya derslerinin vazgeçilmezi… Elementler atom numaralarına göre sıralıdır. Metaller genellikle solda, ametaller sağdadır. En sağdaki sütunda, diğer elementlerle etkileşime girmeye pek istekli olmayan soy gazlar vardır.

Kimya biliminin başyapıtı Rus kimyager Dimitri Mendeleyev’in eseri. Tam 150 yıl önce, 1869’da yayımlandığında, atom ağırlığına göre dizilmiş 63 elementi içeriyordu. Rusça başlığı şöyleydi: “Atom ağırlıkları ve kimyasal özelliklerine göre elementleri düzenleme taslağı.” Makalesine, “Tüm karşılaştırmalarım bana gösterdi ki, bir elementin doğasını tanımlayan onun atom ağırlığıdır” yazmıştı Mendeleyev. Bu da onun “Periyodik Yasa” tanımıydı.

Kendisi bu araştırmayla meşgulken, Alman kimyager Lothar Meyer de elementlerin düzenlenmesi konusuna kafa yoruyordu. Hatta Mendeleyev’den bile önce onunkine benzer bir tablo hazırlamıştı. Ama Mendeleyev kendi araştırmasını ondan önce yayımlamıştı, 1 Mart 1869’da. 1871’de ise, tablonun bugünkü görünümüne daha yakın olan geliştirilmiş versiyonunu yayımlayacaktı.

1907’de öldüğünde, bilim dünyası atomun bazı bileşenleriyle tanışmıştı: negatif elektrik yükü taşıyan elektronlar ve atomları nötr hale getiren bazı pozitif bileşenler… 1911’de bu parçaların hangi düzene sahip olduğu; kısa bir süre sonra da atom çekirdeğindeki pozitif yükün, yani içerdiği proton sayısının, elementlerin periyodik tablodaki doğru sıralamasını verdiği ortaya çıktı. Mendeleyev’in “atom ağırlığı” önerisi, Henry Moseley’in “proton ya da atom sayısı” önermesinden çok da uzak değildi.

Niels Bohr  elementlerin elektron enerjilerini ölçtüğü deneysel çalışmasına dayanarak 1922’de kendi periyodik tablosunu yaptı. 1869 sonrasında keşfedilen elementleri de içeren bu tablo yine de Mendeleyev’in düzenlemesinden çok uzak değil, ki Mendeleyev’in kuantum teorisi, kuantum fiziği konusunda en ufak fikri yoktu.

Amerika’dan yatay alternatif

Mendeleyev’in dikey periyodik tablosunun alternatifi olan yatay tabloyu Amerikalı kimyager Glenn Seaborg hazırladı. II. Dünya Savaşı sonrasında bu tablo pek popüler oldu. Bugün de yaygın olarak kullanılıyor. Seaborg ve arkadaşları tabloya sentetik olarak ürettikleri elementleri de eklediler. Bu arada tabloya son eklenen doğal element hâlâ Uranyum. Seaborg bu elementlere “transuranics”, Türkçesiyle “Uranyumötesi” veya “Transuranik” adını verdi ve “Mendeleyev bunları öngöremedi” dedi. Yıllar önce ölmüş meslektaşına nanik yapmış gibi oldu. Transuranikler için, tablosunda nadir dünya elementlerinin altında bir satır açtı. 1997’de verdiği bir röportajda: “Mendeleyev’i alt edebilmek cesaret isterdi” dedi.

Seaborg’un kimyaya katkıları arasında 1974’te geliştirdiği ve kendi adını verdiği bir element de var: 106 numaralı Seaborgiyum. 1955’te ekip arkadaşlarıyla geliştirdiği 101 no’lu elemente ne isim vermişti peki? Mendelevyum.

Son dörtlü

Haziran 2016’da tabloya dört element daha eklendi. Atom numaraları 113, 115, 117 ve 118 olan elementler geçici olarak Ununtriyum, Ununpentiyum, Ununseptiyum ve Ununoctiyum olarak isimlendirilmişti. Yani atom sayılarının Latince karşılıklarıyla… Resmi isimlerine altı ay sonra kavuştular: Tennesin (ABD eyaleti Tennessee’ye ithafen), Nihoniyum (Japonca Japonya anlamına gelen Nihon’a ithafen), Moscoviyum (Moskova’ya ithafen) ve Oganesson (Nükleer fizik profesörü Yuri Oganessian’a ithafen).

Periyodik tablodaki elementlerin tümü ve mini tarihçeleri için bakınız.