Nerede Bu Kadar Plastik?

Bilim insanları uzunca bir süredir, okyanuslarda neden bu kadar fazla plastik olduğunu değil, aslında neden bu kadar az olduğunu sorguluyor. Çünkü, sahillere vuran plastik atıklar ve okyanusların yüzeyinde toplanan plastik adaları, aslında denize dökülen toplam plastiğin yalnızca %1’ini oluşturuyor. Yani buzdağının görünen kısmı bile denemez. Peki, geri kalan %99 nerede?

Ama önce, plastik atıklarla ilgili bazı gerçekler:

Plastik, oldukça ucuz ve birçok amaca uygun, çok yönlü bir malzeme. Tam da bu nedenlerle, ‘’tek kullanımlık’’ yaşam tarzımızın bir simgesi olarak, zorlu bir çevre sorunu haline gelmiş durumda. Plastik ürünlerin seri üretimi yaklaşık altmış yıl önce başladığından bu yana, üretim miktarı her 15 senede iki katına çıkmış ve şimdiye kadar toplam 8,3 milyar metrik ton plastik malzeme tüketildiği tahmin ediliyor (son on yıl içinde ürettiğimiz plastik miktarı, tarih boyunca ürettiğimiz toplam plastikten daha fazla). Bunların 6,3 milyarı atığa dönüşmüş ve bu 6,3 milyarın da yalnızca %9’u geri dönüştürülmüş (plastik atıkların %91’i geri dönüştürülmüyor da diyebiliriz).

%79’u ise, depolama sahalarında veya çevrede çöp olarak çözünmeye devam ediyor.

Birçok plastik maddenin, doğada çözünmesi 400 yıl kadar alıyor ve araştırmalara göre toplam plastiğin yalnızca %12’si yakma tesislerinde işlem görüyor. Kaldı ki, düzgün uygulanmadığı sürece bu da atmosfere sera gazı salımına yol açtığı için, sorunu farklı bir boyuta taşıyan bir işlem.

Tahminlere göre, plastik ürünlerin %50’si, bir kullanımdan sonra çöpe gidiyor. (toplam üretimin %40’ını ambalaj malzemeleri oluşturuyor). Yani çok büyük bir hızla işlevlerini kaybedip, atığa dönüşüyorlar (plastik bardak, tabak, şişe, ambalaj, poşet, vb.). Başka bir deyişle, her yıl yaklaşık 150 milyon ton plastik, kullanıldıktan sonraki 15 dakika içinde ‘‘çöp’’ oluyor.

Hızla çöp haline gelen plastik ambalajlar, yalnızca çevreyi kirletmekle kalmıyor, dünyanın doğal kaynaklarını da hızla tüketiyor. 1 litre hacminde bir PET şişe üretmek için, 6 litre su harcandığını, maalesef tüketiciler olarak pek bilmiyoruz.

Şimdiye kadar üretilmiş, çöpe atılmış ve yakılmış plastik ürünlere dair toplam rakamları ortaya çıkaran bilim insanları, karşılaştıkları manzarayla şok geçiriyor.

Tüketilen plastik malzeme miktarı o kadar arttı ki, küresel atık sistemlerinin kaldırma kapasitesini aşarak, okyanuslara akmaya başladı. Tahminlere göre, 21. yüzyılın ortasına geldiğimizde, okyanuslardaki plastik miktarı, toplam balık miktarından, ağırlıkça, daha fazla olacak.

Plastik Denizler

• Tüm deniz kuşlarının %90’ından fazlası, midelerinde plastik parçalar taşıyor.
• Her yıl 8 milyon tondan fazla plastik, doğrudan okyanuslara dökülüyor.

Denizlerdeki plastiğe geri dönelim. Eğer sahillere vuran ve denizlerin yüzeyinde toplanan plastikler yalnızca %1’i oluşturuyorsa, nerede bu %99?

Araştırmaların çoğu, gözlemlenmesi nispeten kolay olan sahillere ve okyanusların yüzeyindeki sığ bir katmana odaklanıyor, çünkü plastiklerin birikebileceği diğer alanları, yani deniz tabanını ve deniz tabanıyla yüzey arasındaki su kolonunu incelemek bir hayli zor (bazı çalışmalara göre, deniz çöplerinin %70’i, denizin dibine çöküyor). Ayrıca, deniz canlılarının midesi ve Büyük Pasifik Çöp Girdabı* da, bu plastiklerin varış noktalarından bazıları.

Unutmamak gerekir ki, denizlerdeki bu plastiklerin büyük bir kısmını, gözle bile görülemeyecek kadar ufalanmış mikroplastikler meydana getiriyor. Hatta bazen suda yüzen parçacıklardan ziyade, suda çözünmüş bir kimyasal madde haline geliyorlar.

Monterey Körfezi Akvaryum Araştırma Enstitüsü’nde çalışan bilim insanları, uzaktan kumandalı denizaltılar kullanarak, ABD’nin Büyük Okyanus kıyısındaki San Francisco Körfezi’nin sularını iki yıldır inceliyor. Farklı derinliklerden su örnekleri alarak analiz ediyor ve içindeki plastik miktarını belirliyor. 200 metre derinlikteki suyun her bir litresinde, yaklaşık 15 parça plastik bulunduğunu tespit etmiş (yüzeyde tespit edilen plastik miktarından pek de farklı olmamakla birlikte), 1 km derinlikte bile bu görünmez kirleticilerin izlerini bulmuşlar. Projenin başındaki Anela Choy, ‘‘İki-üç yıllık çalışmanın sonunda bile, yalnızca tek bir noktadan tek bir dizi numune alabildik. Bütün denizleri düşününce, yolun henüz başında olduğumuzu itiraf etmeliyiz.’’ diyor.

ABD’nin California eyaleti açıklarındaki Santa Barbara Havzası’nın dibindeki çökeltileri analiz eden bir ekip, 1940’lardan kalma mikroplastik parçaları tespit etti. 2017’de yürütülen bir araştırmadaysa, 1950’den bu yana 196 milyon ton plastiğin, yüzeyden derinlere çökerek, deniz tabanına yerleştiği tahmin ediliyor. Ama bunun nasıl gerçekleştiği henüz belli değil, çünkü ticari olarak üretilen plastik maddeler, düşük yoğunlukları nedeniyle, genelde yüzüyor. Çeşitli diğer parçacıklara tutunarak, rüzgâr ve dalgaların oluşturduğu çalkantıyla veya deniz canlılarının midesine girerek, zamanla dibe çöküyor olabilirler. Aynı ekibin yürüttüğü başka bir çalışmaya göre, bütün denizlerdeki tüm deniz canlılarının bünyesinde, her an yaklaşık 100.000 ton plastik bulunuyor.

Karayip açıklarındaki Kuzey Atlas Okyanusu Çöp Adası’nda araştırma yürüten bir ekip, yüzeyden 5 metre derinliğe kadar yarım metrelik aralıklarla deniz suyu numunesi alarak, mikroplastiklerin bu 5 metrelik katmandaki yoğunluklarını karşılaştırmış. Buna göre, yüzen plastiklerin hem adet hem de kütle yoğunlukları, derinlere indikçe katlanarak azalıyor. Fakat hafif rüzgârda bile suyun altına itilen daha küçük parçacıkların yüzeye çıkması zaman alıyor ve muhtemelen yavaş yavaş daha derinlere itiliyorlar. Dolayısıyla, yalnızca yüzeydeki 10-20 cm’lik katmanı inceleyen araştırmalar, daha küçük parçaları tespit edemiyor olabilir. Yani, yüzeyin hemen altındaki bu mikroplastikler, gözle de görülemediği için, nereye gittiği anlaşılamayan %99’un kayda değer bir kısmını oluşturuyor olabilir.

Denizlerde yüzen bu mikroplastiklerin kaynağını teşhis etmek de oldukça zor. Yine de, Monterey Körfezi’nde bulunan plastiklerin çoğu, genelde ambalaj malzemelerinde kullanılan PET’lerden (polietilen tereftalat) oluştuğu için, bunların karadan geldiği düşünülüyor.

Boyu 2 milimetreden küçük plastik parçalarını tanımlayan ‘‘mikroplastik terimi’’, ilk defa 2004 yılında okyanus bilimci Richard Thomson tarafından ortaya atılmış ve derin okyanuslarda muazzam miktarlarda bulunma ihtimali öne sürülmüştür.

Hemen ekleyelim, sorun yalnızca denizlerle sınırlı değil. 2019’da, Güney Fransa’nın tertemiz havası ve doğal güzellikleriyle meşhur Pirene Dağları’nda, metrekare başına günde 365 parça mikroplastik bulunduğunu söylersek şaşırır mıydınız? Ve bu plastik, gökyüzünden yağıyor, çünkü atmosferdeki hava akımlarıyla çok uzak mesafelere taşınabiliyor.

Şimdi, bir de nanoplastiklerle karşı karşıyayız. Bunlar, bir milimetrenin binde birinden bile küçük, yani tek bir canlı hücresinden bile küçük, görülemeyen, yalnızca özel teçhizat ile varlığı belirlenebilen plastik parçacıkları. O kadar küçükler ki, çeşitli canlıların kanında ve hücre zarında birikebiliyorlar, hatta bir araştırmada kan-beyin bariyerini bile aştıkları gözlemlenmiş. Bunların, sinir sistemi, üreme sistemi ve hormon sistemine etki ederek, toksik hasara yol açabildikleri biliniyor.

Avustralya’nın tüm kıyı şeridini kapsayan 2020’ye ait bir araştırmaysa, sahillerde biriken plastiklerin, tahmin edilenden çok daha fazla olduğunu öne sürüyor. Özellikle nehirlerin denize boşaldığı noktalarda ve insan yoğunluğunun yüksek olduğu yerleşim yerlerinde, plastik çöplerimizin denize ulaşamadan, sahil şeridinde takılma oranı da yüksek görünüyor. Bir Greenpeace çalışmasına göre, İngiltere’deki Mersey Nehri’nden alınan numuneler, bu nehrin Büyük Pasifik Çöp Girdabı’ndan daha kirli olduğunu gösteriyor (yalnızca yarım saat içinde alınan numunelerde, 875 parça plastik saptanmış).

Kaynağı ne olursa olsun, denizlerin neresinde birikirse biriksin, bu muazzam plastik atık yoğunluğunu engellemenin tek yolu, her şeyden önce, bu plastikleri tüketmemekten geçiyor. Doğal Hayatı Koruma Vakfı – WWF ve diğer çevre örgütlerinin, plastik tüketimini azaltmaya yönelik bazı önerileri şunlar:

• Yanınızda yeniden kullanılabilir çay/kahve bardakları taşıyın
• Yanınızda yeniden kullanılabilir su şişesi taşıyın
• Plastik çatal, kaşık ve tabaklardan uzak durun
• Plastik pipet tüketmeyin
• Mutfaklarımızda kullandığımız alüminyum folyo geri dönüştürülebilir, fakat streç filmler geri dönüştürülemez, bunların çok kullanımlık olanlarını tercih edin
• Poşet çay tüketmeyin
• Sakız çiğnemeyin, bunların neredeyse tamamı plastiktir
• Simli ürünler kendiliğinden mikroplastiktir, uzak durun
• Cam şişeli süt ve diğer içecek ürünler satın alın
• Alışverişleriniz için yanınızda bez çanta taşıyın, naylon poşet tüketmeyin
• Çakmak yerine kibrit kullanın
• Plastik ambalajlı hazır gıdalar satın almayın

Bu önlemler, plastik atık sorununu tamamen çözemeyecek olsa da, tüketim alışkanlıklarımızı küresel ölçekte değiştirmek için önemli adımlar. Arz-talep doğrultusunda, tüketicilerin tercih etmediği ürünler zamanla ortadan kalkacaktır. Birçok endüstriyel atık kaynağını kişisel çabalarımızla ortadan kaldıramayacak olsak bile, en azından üzerinde kontrol sahibi olduğumuz tüketim alışkanlıklarımızı değiştirebiliriz.

* Büyük Pasifik Çöp Girdabı: ABD’nin Hawaii ile California eyaletleri arasında, Dünya’nın en büyük yüzen çöp birikintisidir ve genelde ‘‘Teksas eyaletinden daha büyük’’ diye tanımlanır. 1997 yılında, denizci Charles Moore tarafından keşfedilmiştir ve isim babası da okyanus bilimci Charles Ebbesmeyer’dir. Parça sayısı bakımından, %94’ünü mikroplastiklerin oluşturduğu tahmin edildir, fakat bu mikroplastikler, ağırlık bakımından toplam plastiğin yalnızca %1’idir. %46’sını balık ağları, geri kalanın büyük bir kısmını da çeşitli diğer balıkçılık teçhizatı oluşturur. Bilim insanlarına göre Büyük Pasifik Çöp Girdabı’ndaki yüzen plastiklerin %20’si, 2011’de Japonya’da yaşanan tsunami ile denizlere karışmıştır.