Elveda Oppy… Kim Bilir Belki Sen de Bizi Sevmiştin

Geçtiğimiz 12 Şubat günü, NASA yaklaşık sekiz aydır iletişim kurulamayan Mars’taki Opportunity robot sondasını resmen ölü ilan etti. Kısaca “Oppy” olarak adlandırılan bu uzak gezegendeki robotun başarıyla tamamladığı, 2004’ten beri süren uzun görevinde üstesinden geldiği zorlukları ve ufkumuzu genişleten keşiflerini analım istedik.

Opportunity ve ikiz kardeşi Spirit 2003 yılında fırlatıldıktan yaklaşık altı ay sonra, Ocak 2004’te, 20 gün arayla kızıl gezegenin farklı noktalarına inişlerini başarıyla gerçekleştirdiler. Ana görevleri iniş bölgelerindeki kaya ve toprak yapılarını inceleyip Mars’ın geçmişindeki su etkinliğini anlamaya çalışmak ve gezegenin jeolojik yapısında yaşam oluşumunu destekleyebilecek izleri aramak olan bu iki gezginin 1000 metre civarı yol kat etmeleri düşünülmüş, görev süreleri ise 90 gün olarak planlanmıştı.

Haziran 2018’de iletişim kesildiğinde Oppy, 5250 gün araştırmalarına devam etmiş ve yaklaşık 45 kilometre yol kat etmişti. Peki Opportunity bunu nasıl başardı? NASA çalışanları Mars yüzeyindeki tozun üç ay içinde gezginin güneş panellerini kaplayıp çalışmaz hale getireceğini ön görmüşlerdi. Hesaplayamadıkları ise gezegendeki rüzgârların arada sırada bu panelleri temizleyip pillerin tekrar şarj olmasına yardımcı olacağıydı. Güvenilir şekilde periyodik esen bu mevsimsel rüzgârlar göreve yardımcı olmuş ve Oppy’nin Mars yüzeyinde 14 kış geçirmesini sağlamıştır. Ayrıca Mars gezginlerinin pilleri teknolojik açıdan birer şaheser olarak nitelendirilebilir. Güneş Sistemi’ndeki en iyi piller olduğu düşünülen Opportunity’nin güç kaynakları 5000’den fazla şarj döngüsü sonunda hâlâ yüzde 85 kapasitede çalışmaktaydı.

Opportunity Ocak 2004’te inmesi planlanan Meridiani düzlüğünde daha önce orada olduğu bilinmeyen, sonrasında Eagle (Kartal) adı verilen, 22 metre çapındaki bir kratere iniş yaptı. Buradaki karanlık yüzünden etrafını doğru düzgün görebilmesi iki hafta aldı. İndiği yöredeki daha ilk incelemelerinde ilginç kaya oluşumları görüntüledi. Bilim insanları Oppy’nin gönderdiği resimlerde rüzgâr veya daha önemlisi su tarafından oluşturulduğu düşünülen çökelti katmanları tespit ettiler. Daha yakından ve Oppy’nin robot kolundaki elmas uçlu aşındırıcılarla yapılan incelemelerde hematit minerali ve kristal oluşumunu işaret eden boşluklar görüldü. Daha sonra “yaban mersinleri” adı verilen yuvarlaklaşmış hematit taşları ve jips tabakaları kısa süre içerisinde Mars’ın geçmişinde yoğun yüzey suyu aktivitesi yaşandığını kanıtlamış oldu.

Eagle kraterinden zorla da olsa çıktıktan sonra Oppy’nin bu sefer Endurance kraterine inmesi kararlaştırıldı. İnmesi kadar geri çıkması da oldukça zorlu olan bu bölgede daha öncekilere benzer kaya ve toprak oluşumları incelendi. Bu yörede görüntülenen kil katmanları ise sadece asidik olmayan, nötr sularda oluşabileceğinden Mars’ta hayat ihtimalini yükselten önemli bir buluntuydu.

Opportunity, Endurance kraterinin 30 dereceye varan eğimli kenarlarını aşarak NASA’ya sadece jeolojik bulgularıyla değil, yabancı bir gezegende robot araç kullanımı konusunda da çok değerli deneyimler sağlamış oldu. Örneğin 2005 yılında kumlara saplanan Oppy’yi kurtarmak için Dünya’da bir benzeriyle kum tepelerinde denemeler yapıldı. Buradan edinilen bilgilerle NASA, Mars gezginini beş 5 hafta sonunda kurtarmayı başardı.

Endurance kraterinden kendi ısı kalkanının düştüğü bölgeye ulaşan Oppy burada oldukça önemli yeni bir keşfe daha imza attı. Isı kalkanının hemen yakınında ilginç görünümlü bir taş tespit edildi. Kısa süre içinde bu taşın bir meteorit olduğu anlaşıldı. Böylece ilk kez yabancı bir gezegende meteorit bulunmuş oldu. Oppy, Mars’taki 14 yıllık araştırması boyunca taş ve demir içerikli başka meteoritlere de denk gelecekti.

Görevi süresince 45 kilometre yol alan Oppy, başka gezegende hareket rekorunu elde etmesinin yanında, bir gün içinde 220 metre ilerleyerek diğer bir ilki daha gerçekleştirdi.

2007 yılında Victoria kraterini inceleyen gezginin enerjisi büyük bir kum fırtınası sebebiyle kritik seviyelere düştü. Bir ay kadar sonra hava açılıp paneller temizlenince yeniden şarj olarak yoluna devam etti. Burada da su tarafından şekillendirildiği düşünen oluşumlar tespit etti.

Ardından 21 kilometre uzaklıktaki Endeavour kraterine gitmesi kararlaştırılan Oppy, bu yolculuğu yaklaşık üç yılda tamamladı. Yolda birçok bilimsel öneme sahip oluşumu inceledi. 2011’de yeni hedefine ulaştığında ikizi Spirit çoktan devre dışı kalmıştı.

Opportunity’nin yaşadığı diğer bir zorluk da robot kolundaki bir ısıtıcının arıza sebebiyle devamlı açık kalmasıydı. Yoğun fırtınalı havalarda ve geceleri enerji kaybı yaşanmaması için gezginin neredeyse tamamen kapalı konuma getirilip her sabah baştan çalıştırılması gerekliydi. NASA 2013 ve 2014 yıllarında Oppy’nin kapalı kaldığı zamanlarda bilgi saklamasına yarayan flaş belleğindeki sorununu çözmek

için çeşitli yollar denedi. Başarılı olamayınca Mars gezgininin RAM ile göreve devam etmesi kararlaştırıldı. Bu ise önemli verilerin cihaz kapatılmadan önce direkt dünyaya iletilmesi gerekliliğini getirdi. Endeavour kraterinden çektiği fotoğraflarla Siding Spring kuyruklu yıldızını görüntüledi.

Bu kraterin çıkışından Marathon vadisine bakarken tespit edilen kimi taşlarda yüksek silikon ve alüminyum oranları tespit etti. Bu tür taşlar Mars’ta ilk kez kayda geçirilmiş oldu. Son olarak Marathon vadisinden uzaklaşırken yüksek sülfür oranlı ve yine suyla bağlantılı olabilecek magnezyum sülfat içerikli toprak örneklerini inceledi.

Mayıs 2018’de başlayan ve kısa sürede tüm gezegeni etkisine alan kum fırtınası yüzünden karanlıkta kalan Oppy kısa sürede iletişim kuramayacak derecede enerjisini yitirdi.

Mars’taki fırtınalarda yüksek oranda toz, güneş ışığının gezegen yüzeyine ulaşmasını engelliyor. “Tau” olarak belirtilen atmosfer geçirgenlik seviyesi gezginin şarj olabilmesi için 2.0 değerinin altında olması gerekiyor. Normal şartlarda 0.5 Tau civarında olan yüzey değeri, Oppy’nin son bilgi ilettiği gün olan 10 Haziran 2018’de 10.8 Tau idi.

Aradan geçen sekiz ayda NASA 1000’den fazla kez Opportunity ile iletişim kurmayı denedi ancak başarılı olamadı. Sonuçsuz kalan çabaların sonunda planlanan süresini yaklaşık 60 kat aşan Oppy’nin görevinin başarıyla sona erdiği bildirildi.

Yaklaşık 15 yıl boyunca Mars’ın jeolojik geçmişi, oluşumu, su ve yaşam bulunması ihtimalleri ve diğer gezegenlerde yapılacak robot gezgin araştırmaları için eşsiz bilgiler sağlamanın yanında bizlere 217,594 fotoğraf ve 15 adet 360^o panorama hediye etti.