Bir Koku Aldınız mı Siz de?

 

Koku duyumuzu çoğu zaman yok sayıyoruz. Genel olarak, modern toplumlarda kokuya pek önem verilmediğini söylemek abartılı olmaz; günümüzde 30 yaşın altındaki insanların yarısından fazlası cep telefonlarını kaybetmektense koku duyularını kaybetmeyi tercih ediyor. Oysa, dünyayı ve geçmişimizi kokularla anlıyoruz ve hatırlıyoruz. Son derece karmaşık bir yapı olan koku alma sistemimiz bir gün içinde aldığımız binlerce farklı kokuyu ayırt edebiliyor. Fakat aynı zamanda, kokuların nasıl işlediği konusunda halen anlamadığımız pek çok şey var.

Kokular nasıl ortaya çıkıyor?

Kokuların nasıl üretildiğini tam olarak bilmiyoruz. Bu konuda öne çıkan iki teori var: şekil teorisi ve titreşim teorisi. Bilim insanları halen bu teorileri araştırmaya ve tartışmaya devam ediyor.

Bu iki teori arasında daha eski ve daha fazla kabul gören şekil teorisi, kokuların moleküllerin şekli, büyüklüğü ve yapısıyla ilişkili olduğunu ortaya koyuyor. Her molekülün burnumuzdaki belli koku reseptör hücrelerine uyan kendine özgü bir şekli var, adeta bir anahtarın kilide girmesi gibi. Anahtar kilitle buluştuğunda reseptörler beynimize sinyaller gönderiyor ve kokuyu böylelikle tanıyoruz.

Daha yeni bir teori olan titreşim teorisi ise, önemli olanın moleküllerin şeklinden çok, kendilerine özgü titreşim frekansları olduğunu öngörüyor. Molekül titreştiğinde elektronları yine moleküllerin şekliyle sınırlı olmak üzere “esnemez elektron tünelleme (“inelastic electron tunneling”) adı verilen kuantum süreci ile belli reseptör kümelerine sıçrıyor. Farklı moleküler titreşimler farklı kokular üretiyor. Fakat, bu teoriye pek çok bilimsel karşı çıkış söz konusu ve yeni yapılan bir dizi çalışma titreşim teorisini destekleyen ilk deneylerin sonuçlarını onaylamıyor.

Koku ve Şehir Sergisi’nin küratörlüğünü yapan Lauren Davis, araştırma ve öğretim görevlisi olarak çalıştığı Koç Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nde doktora çalışmasını sürdürüyor. Lisans tezini antropoloji, arkeoloji ve Yakın Doğu çalışmaları alanında Pennsylvania Üniversitesi’nde yapan Davis, yüksek lisans çalışmasını ise Indiana Üniversitesi’nde yürüttü. Amerika, İsrail ve Türkiye’de bir dizi arkeolojik kazıda görev alan ve University of Pennsylvania Museum, Penn Cultural Heritage Center, Allard Pierson Museum, Smithsonian Freer and Sackler Galleries gibi kurumlarda çalışan Davis’in araştırma konuları arasında müzeler, kültürel miras, duyu çalışmaları ve bellek yer alıyor. Davis’in tez araştırması, özelde koku olmak üzere duyumsal deneyimlerin mekân ve kültürel mirası anlama biçimimize olan etkisi üzerine.

 

Kokuları nasıl saptıyor ve anlıyoruz?

Koku alma sisteminin nasıl çalıştığını anlamaya başlamamız şaşırtıcı derecede yakın tarihli bir gelişme. Büyük kısmını 1990’larda yaptıkları araştırmalarıyla 2004’te Nobel Ödülü kazanan Buck ve Axel, koku alma reseptörü tiplerine tekabül eden geniş bir grup genin bulunduğunu ve her reseptörün çok az sayıdaki belirli kokuları almak üzere özelleşmiş olduğunu keşfetti. Kokuları burnumuza çektiğimiz esnada bilgi bu reseptörlere, ve ardından beynideki duygu merkezi olan amigdala ve uzun vadeli hafıza merkezi olan hipokampusu da içeren limbik sistemin bir parçası olan koku alma soğanına aktarılıyor. Limbik sistem ardından bu bilgiyi beynin geri kalan kısmına aktararak sinyallerin pekiştirilmesini sağlıyor ve hafıza depolarına erişmesine yardımcı oluyor. Daha sonra yapılan çalışmalar varsayımsal olarak 10 bin ile 1 trilyona kadar farklı kokuyu ayırt edebileceğimizi gösteriyor, fakat burnumuz teorik olarak tüm bu kokuları ayırt edebilse de bu kadar fazla kokuyu tarif etmeyi ve adlandırmayı mümkün kılacak bir kelime dağarcığına sahip değiliz.

Kokularla bağlamı olmaksızın karşılaştığınızda sizce kaç farklı kokuyu ayırt edebilirsiniz?

Koku alma sistemimiz adını koyabileceğimizden çok daha fazla sayıda kokuyu tanımlayabiliyor, fakat çoğu dilde kokuları özelliklerine göre tanımlamaya yarayacak geniş bir sözcük dağarcığı bulunmuyor. Yapılan çalışmalar insanların gündelik hayatta aldığı kokuların ancak ortalama %35’ini doğru tanımlayabildiğini gösteriyor.

Neyin “güzel” neyin “kötü” koktuğuna nasıl karar veriyoruz?

Her ne kadar güzel ve kötü kokular konusunda hepimiz hemfikirmişiz gibi görünse de, gerçekte her bireyin ve kültürün bu konuda farklı yargıları var. Zehir ve hastalıklarla ilişkili bir grup kokunun dışında “güzel” ve “kötü” koku kavramlarının bilimsel bir temeli bulunmuyor. Gerçekte, hayatımızın pek çok alanında olduğu gibi, kokularla ilişkilendirdiğimiz “iyi” ve “kötü” kavramlarını ailemizden, arkadaşlarımızdan ve deneyimlerimizden öğreniyoruz.

ANAMED’de 14 Nisan – 8 Haziran tarihleri arasında, koku alma becerinizi sınayabildiğiniz, kokuların bilimi hakkında daha fazla şey öğrenebildiğiniz ve Anadolu ve İstanbul’un tarihi kokularını keşfedebildiğiniz Koku ve Şehir Sergisi gerçekleştirildi.