2020 Nobel Kimya Ödülü

Bu yılın Nobel Kimya Ödülü’nü, genetik teknolojisinde çığır açan CRISPR/Cas9 teknolojisini keşfeden Emmanuelle Charpentier ve Jennifer A. Doudna paylaştı.

2012 yılındaki buluşları sayesinde yaşam bilimlerinin yeni bir çağa başlamasını sağlayan Charpentier ve Doudna, ayrıca Nobel tarihinde bu ödülü paylaşan ilk iki kadın. CRISPR/Cas9 adı verilen bu genetik ‘‘makas’’, hayvanların, bitkilerin ve mikroorganizmaların DNA’sını muazzam bir hassasiyetle yeniden düzenlemeye olanak tanıyor. Uzmanlara göre, ‘‘canlı dokuların DNA’sını istediğiniz yerden kesebilmek, devrim niteliğinde bir gelişme’’ ve bu, hem temel araştırmalarda hem de kalıtsal hastalıkların tedavisinde kullanılabilen çok önemli bir teknoloji.

Profesör Charpentier, bu ödülün özellikle bilim yolunda yürümek isteyen genç kadınlar için olumlu bir mesaj ve bilim dünyasında çalışan kadınların da araştırmalarda büyük bir etki yaratabileceğine dair bir işaret olmasını diliyor.

Max Planck Enstitüsü Patojen Bilimleri Bölümü’nden Profesör Charpentier, 2011 yılında Streptococcus pyogenes adlı bir bakteri üzerinde çalışırken, tracrRNA adında yeni bir molekül keşfetti ve bu molekülün, bağışıklık savunma sisteminin bir parçası olduğunu saptadı. Crispr-Cas olarak bilinen bu sistem, virüslerin DNA’sını bir makas gibi bölerek etkisiz hale getiriyor. Sonuçlarını yayımladıktan kısa bir süre sonra, California Berkeley Üniversitesi’nden Profesör Doudna ile tanışarak işbirliği kararı aldılar ve bakterinin ‘‘genetik makası’’ üzerinde çalışmaya başladılar. Normalde virüslerin DNA’sını tanımlayabilen bu makas, Charpentier ve Doudna tarafından yeniden programlandı ve herhangi bir DNA’yı, önceden belirlenmiş herhangi bir noktasından kesebilmelerini sağladı. Sonuçları ise 2012 yılında yayımladılar.

Bu araştırmanın yayınlanmasıyla beraber, kullanım alanları da hızla arttı. 6 ay sonra, Broad Enstitüsü’nden Feng Zhang, CRISPR’ın memeli hücrelerinde de işe yaradığını keşfetti. Böylece, Charpentier, Doudna ve Zhang, CRISPR teknolojisinin entelektüel kullanım hakları için büyük bir patent mücadelesine başladı. Aslında bilim çevrelerince, Zhang’ın da ödülü Charpentier ve Doudna ile paylaşacağı öngörülüyordu.

CRISPR teknolojisinin adını son yıllarda sık sık duyuyoruz. Özellikle, bu teknolojiyi kullanan genetik düzenleme sayesinde kalıtsal hastalıkları ortadan kaldırılmış bebeklerin dünyaya gelmesi için yürütülen araştırmalar, çok ciddi etik tartışmalara neden oluyor ve kimi zaman kuralları ve kanunları göz ardı eden bilim insanlarının tutuklanmasına bile yol açıyor.

CRISPR’dan önce de çeşitli genom düzenleme araçları vardı fakat bunlar hem çok zaman alan ve meşakkatli, hem de çok pahalıydı. CRISPR çok hızlı ve etkin olmakla kalmıyor, tek bir deneyde birden fazla genin değiştirilmesine de olanak tanıyor. Bilim dünyası, uzun zamandır gerçekten hak eden bir buluşun bu ödülü aldığı ve Nobel Komitesi’nin doğru bir karar verdiğinde hemfikir.