Bazı Doğum Günleri Çok Anlamlı

 

Bilimin de önemli günleri var. Yıldönümleri, doğum günleri… Bakalım 2018’de neyi, kimi, hangi olayları ne kadar geride bırakmışız? Modern bilime giden yolda 25’er, 50’şer sayalım.

James P. Joule ve Enerjisi

24 Aralık’ta 200 yaşında olacak. Akademik bir geçmişi yoktu ama ısı ve elektrik üzerine çalışmalarıyla İngiltere’nin en seçkin bilimcilerinden biri oldu. En önemlisi de enerjinin korunumu yasasını ispatladı. İzole bir sistemde toplam enerjinin değişmediğini, geçen zaman boyunca miktarının sabit kaldığını gösterdi. O zamanlar henüz Nobel ödülleri yoktu. James Bey’in ödülü, standart enerji ölçü biriminin joule (jul) adıyla anılması oldu.

Henrietta Swan Leavitt ve Yıldızları

4 Temmuz’da 150. doğum gününü kutlayacağız. Harvard Gözlemevi'nde zamanın en son teknolojisiyle çekilmiş fotoğrafları inceliyor, yıldızların konumunu hesaplıyordu. Parlaklıkları düzenli aralıklarla değişen Cepheid (Sefe) yıldızları üstünde çalışırken, bir yıldızın parlak evreden sönük evreye geçme süresiyle yıldızın parlaklığı arasındaki ilişkiyi keşfetti. 1913'te, Ejnar Hertzsprung, Leavitt'in bu keşfine dayanarak, bazı Cepheid yıldızların uzaklığını hesaplamayı başardı. Hubble teleskobu, evrenin Samanyolu'ndan ibaret olmadığını gösteren hesaplamalarını bu formüle borçluydu.

Redi ve Kendiliğindencilik/ ya da Değil

Eskiler bazen gündelik hayatta gördüklerini fazla sorgulamadan kabul eder; kendiliğindejn oluverdiğine inanırlardı. Tıpkı çürümüş ette bir anda ortaya çıkan kurtçuklar gibi, yaşamın da kendiliğinden oluştuğunu düşünüyorlardı. Tam 350 yıl önce yılan ısırığı ve zehirleri konusunda uzmanlaşan Francesco Redi Böcek Soyları Üzerine Deneyler kitabını yazdığında kutçukların gizemi sona erdi. Redi, kurtçukların ancak sineklerin çürümüş et üzerine yumurtalarını bırakmalarıyla mümkün olduğunu gösterdi. Elbette bu çetin yolda, kendiliğinden oluşuma inananları tümüyle vazgeçiremedi ama en azından biyolojide dogma yerine deney ve sonuç ikilisinin öncelikli kabul edilmesini sağlamış oldu.

Jules Janssen ve Helyum’u

Helyum’un keşfi üzerinden 150 yıl geçti. Fransız gökbilimci Jules Janssen, Hindistan Guntur’da 18 Ağustos’ta şahit olduğu tam güneş tutulması sırasında, Güneş ışını tayfındaki renkleri kaydetti. Ve bu süreçte renkleri tutulma olmasa da kaydedebileceğini gördü. İlerleyen günlerde de o tuhaf, parlak sarı çizgiyi fark etti. Bu sarı çizginin yeni bir kimyasal elementle ilişkili olduğunu anlayan Norman Lockyer oldu. “Güneşten gelen” anlamında Helyum adını verdi bu elemente. Yani gaza.

Fourier ve Siyasi Kariyerin Bilime Kayışı

Jean Baptiste Joseph Fourier, 21 Mart’taki 250. doğum gününde özellikle matematikçiler tarafından büyük bir özlemle anılacak. Ama Fourier’nin matematikte kariyer yapması belki de önce siyasetten uzaklaşmasına bağlıydı. Fransız Devrimi sırasında birçok kez tutuklanan Fourier, Napolyon’un himayesine girdiğinde baron unvanını da cebine koymuştu. Napolyon sonrasındaysa, siyaset yaparak kaybettiği zamanı matematikte yakalamaya çalıştı. Periyodik fonksiyonu basit dalgalı fonksiyonların toplamına çeviren Fourier Serisi’ni keşfettiğinde bir metal levha üzerindeki ısı dağılımı denklemleri konusunda çalışıyordu.

Arnold Sommerfeld ve Elektronları

Doğalı 150 yıl olacak, 5 Aralık’ta. Erken kuantum teorilerinin geliştirilmesinde önemli rolü var Arnold Sommerfeld’in. Dairesel elektron yörüngelerini eliptik yörüngeye yerleştirmeyi öneren de o. Aynı zamanda Einstein’ın görelilik teorisine ilk güçlü desteği verenlerden biri.

Ignaz Semmelweis ve Tertemiz Elleri

1 Temmuz’da 200. doğum gününü kutlayacağımız Ignaz Semmelweis olmasaydı belki de bu akşam eve döndüğümüzde ellerimizi yıkamadan sofraya oturacaktık. Viyana’da tıp okuduktan sonra bir eğitim hastanesinin doğum kliniğinde çalışmaya başlayan Semelweis, yeni doğan bebekler ve annelerinin ateşli humma hastalığından hayatlarını kaybetme olasılıklarının yüksek olduğunu biliyordu. Bir gün tesadüfen bir doktorun otopside bir kadavrayı inceledikten sonra ellerini yıkamadan doğumhaneye girdiğini gördü. Belli ki doktor, kadavradaki mikropları doğumhaneye taşıyordu. Semmelwies’in önerisiyle otopsi sonrası ellerin yıkanmasıyla loğusa humması yüzünden anne ve bebek ölümlerinde şaşırtıcı derecede bir düşüş gözlemlendi. Ne var ki, tıp çevreleri uzunca bir zaman “el yıkamaya” direnç gösterdi ta ki Louis Pasteur mikropların taşınmasıyla hastalık bulaşması arasındaki ilişkinin ehemmiyetine dikkat çekene kadar.

Richard Feynman ve Kuantum Dehası

11 Mayıs, ünlü teorik fizikçi Richard Feynman’ın 100. doğum günü. Kuantum mekaniğine yaklaşımı ve kuantum teorisini üzerine geliştirdiği formülasyonla fizikçilerin “sihirbazı” unvanını alıvermiş bir bilim insanı. Kuantum bilgisayar araştırmaları Feynman sayesinde başlıyor. 1965’te Nobel alıyor. Nobel ödüllü bir başka fizikçi Hans Bethe de, “Hayatımda tanıdığım en orijinal fizikçi” diyor Feynman için.

Emmy Noether ve Simetrisi

Noether Teoremi’nin üzerinden 100 yıl geçti. Teorinin sahibi Emmy Hanım fazlasıyla hafife alındı, hatta görmezden gelindi. Yine de, 19. yüzyılda dahi bilim çevrelerinde kadınlara karşı takınılan onca bağnazlığa rağmen Almanya’nın önde gelen matematikçilerindendi. Soyut cebire katkıları çoktu. 1918’de geliştirdiği teoremle de 20. yüzyıl fizikçilerinin gerçeklik algısına ve kurgusuna büyük katkısı oldu. Doğadaki simetriyi fizikçilerin gözleri önüne seren oydu. Zira, fizikçiler tam de nasıl olduğunu anlayamadan “korunum yasası” diye bir şey keşfetmişlerdi. Noether Teoremi, doğada bulunan her korunum yasasını bir simetriyle ilişkilendiriyordu. 1935’te öldüğünde fizikçiler hâlâ Noether’in evrensel kanunların ardında yatan simetriye dair içgörüsünü anlamlandırmaya çalışıyordu.

Charles Bennett ve Işınlanma Teorisi

Kuantum teleportasyonu teorisi 25 yılı geride bıraktı. Kuantum teleportasyon ya da ışınlanma teorisi ilk kez Mart 1993’te Seattle’daki bir fizik kongresinde ortaya atıldı; IBM’den Charles Bennett tarafından. İlk alkışlayanlar bilim kurgu meraklıları oldu. Ardından teori Physical Review Letters’da yayımlandı. Birkaç yıl sonra da laboratuvar ortamında başarıyla gerçekleştirildi.