2024 Nobel Prize in Economic Sciences: Institutions and Prosperity

Bilim severler için yılın belki de en heyecanlı günleri Nobel Ödüllerinin açıklandığı günlerdir. Bu yılki Nobel Ekonomi Ödülü ise hepimizi ayrıca gururlandırdı. Alfred Nobel anısına verilen 2024 Sveriges Riksbank Ekonomi Bilimleri Ödülü, “kurumların oluşumu ve refaha etkileri konusundaki çalışmaları nedeniyle” Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nden (MIT) Daron Acemoğlu, Simon Johnson ve Yale Üniversitesi’nden James A. Robinson’ın oldu.

Makroekonomik büyüme ve kalkınma, çalışma ekonomisi ve politik ekonomi konularında çığır açan katkılarına istinaden kendisine 2017’de Koç Üniversitesi Rahmi M. Koç Bilim Madalyası verilen Prof. Dr. Daron Acemoğlu, özellikle gelişmekte olan ülkelerde ekonomik kalkınmanın şekillenmesinde siyasi kurumların rolü üzerine yaptığı araştırmalarla tanınıyor.

(Daron Acemoğlu ile 2017 yılında Rahmi M. Koç Bilim Madalyası’nı aldığında yapılan röportajı okuyabilirsiniz)

Neden bazı ülkeler zengin ve diğerleri fakirdir?

Dünya genelinde en zengin %20’lik kesim, en fakir %20’den yaklaşık 30 kat daha zengin. Ve dahası, bu gelir uçurumu kalıcı; en fakir ülkeler zenginleşse bile, en müreffeh ülkelere yetişemiyor. Ödül sahipleri, bu kalıcı uçurumun bir açıklaması olarak toplumlardaki kurumların farklılıklarını gösterdiler. Zengin ülkeler, yalnızca kurumları açısından değil, birçok açıdan fakir ülkelerden farklıdır. Bunu kanıtlamak pek kolay değil; bir toplumun kurumları ile refahı arasında bir korelasyon olması, birinin diğerinin nedeni olduğu anlamına gelmez. Zengin ülkeler yoksul ülkelerden sadece kurumlarıyla değil pek çok açıdan farklıdır; dolayısıyla hem refahlarının hem de kurumlarının türlerinin farklı olmasının başka nedenleri olabilir. Refah, bir toplumun kurumlarını etkilerken; belki de tam tersi geçerli değildir. Ödül sahipleri, bu soruya yenilikçi bir ampirik yaklaşım kullanarak yanıt buldular.

Avrupalıların dünyanın büyük bölümünü sömürgeleştirmesini inceleyen Acemoğlu, Johnson ve Robinson, refah düzeyindeki farklılıklara, sömürgecilerin 16. yüzyıldan itibaren getirdikleri ya da korumayı tercih ettikleri siyasi ve ekonomik sistemlerden kaynaklandığı şeklinde açıklama getiriyorlar. Bu durum, talihin tersine dönmesine yol açmış; sömürgeleştirildikleri dönemde göreli olarak en zengin olan yerler, şimdi en fakirler arasında yer alıyor.

Avrupalılar, geniş bölgeleri sömürgeleştirdiklerinde mevcut kurumları önemli ölçüde değiştirdiler. Bazı kolonilerde amaç, yerli halkı sömürmek ve doğal kaynakları çıkarmakken; diğerlerinde, Avrupalı yerleşimcilerin uzun vadeli yararına kapsayıcı politik ve ekonomik sistemler inşa edilmişti. Bu farklılıklar, günümüzdeki refah farklılıklarının temel nedenlerindendir.

Araştırmalarında, Avrupalıların sömürgeleştirdiği bölgelerde getirdikleri siyasi ve ekonomik sistemlerin, günümüzdeki refah farklılıklarının temel nedenlerinden biri olduğunu gösterdiler. Ödül sahipleri, bu kurumsal farklılıkların somut bir örneğini, ABD ile Meksika arasındaki Nogales şehrinin hikâyesinde buluyorlar. Bir çitle ikiye bölününen kentin kuzeyindeki Nogales, daha iyi ekonomik fırsatlar, güvence altındaki mülkiyet hakları ve siyasi haklar sunarken, güneyindeki Nogales, organize suç ve yolsuzluğun etkisi altında, daha zor yaşam koşullarına sahiptir. İki şehir arasındaki temel fark, coğrafya ya da kültür değil, kurumsal yapılar ve bu yapıların sağladığı fırsatlardır.

Sömürgeciler, bazı bölgelerde yerli halkı sömürmek için çıkarcı kurumlar kurarken, diğer bölgelerde uzun vadeli yarar sağlayacak kapsayıcı sistemler inşa ettiler. Bu farklılıklar, günümüzdeki refah seviyelerini belirlemiş. Ayrıca, kolonileştirilecek bölgenin nüfus yoğunluğu da gelişen koloni türünü etkilemiştir.

Acemoğlu, Johnson ve Robinson, bazı toplumların neden sömürücü kurumlar tuzağına düştüğünü ve bu tuzaktan kurtulmanın zor olduğunu açıklayan yenilikçi bir teorik çerçeve ortaya koyarken, değişimin mümkün olduğunu ve yeni kurumların oluşturulabileceğini de gösteriyorlar. Bazı durumlarda, bir ülke demokrasi ve hukukun üstünlüğünü kurmak için miras aldığı kurumlardan kurtulabilir. Uzun vadede, bu değişiklikler yoksulluğun azalmasına yol açacaktır.