Anaanen Gurban Olsun Sana!

Ömrümüzü Büyükannlere Borçluyuz

Öyle görünüyor ki, bu sözcükler tümüyle farklı bir dilde, hatta dil olmadan yalnızca mimiklerle milyonlarca yıl  önce de söylenmiş. Babaannelere de haksızlık etmeyelim. Gerçi genetikçilere göre genlerin yeni kuşaklara aktarılmasında gelinin annesi daha başarılı; ama insanlarda menopozun evrilmesi, ömrün uzaması ve buna bağlı olarak beynin büyümesinde hangi taraftan olursa olsun, büyükannelerin temel rol oynadığı kesinleşti. Bu konuda yıllardır süren tartışmaları sonlandıran yargıcın tarafsızlığıysa tartışma götürmez: Matematik.

Utah Üniversitesi’nde (ABD) antropoloji profesörü olan Kristen Hawkes tarafından ilk kez 1997 yılında ortaya atılan “büyükanne hipotezi”ne göre, ilkel insan toplumlarında büyükannelerin torunların beslenmesine ve bakımına yardımcı olmaları, çocuk besleyip büyütmenin anneden aldığı enerji bedelini azalttığından, anne daha fazla çocuk sahibi olabiliyor. Büyükannenin desteği sayesinde çocukların anne sütüne bağımlılıkları daha küçük yaşta kesilmekle birlikte, çocukluk ve ergenlik süreleri uzuyor. Hawkes bu varsayımını, 1980’lerde Tanzanya’da uzun yıllar incelediği ilkel Hazda kavmi üzerindeki gözlemlerine dayandırıyor.

Büyükannelerin torunlarına destek olabilmesi için önce büyükannelerin ortaya çıkması gerek. Burada devreye menopoz olgusu giriyor. Yumurtalıkların işlevsizleşmesiyle doğurganlığın sona ermesi, insanlarda genellikle 45-50 yaşları arasında görülüyor. İnsanlara en yakın türler olan ve 4 ila 6 milyon yıl önce ortak bir atadan ayrıldığımız şempanze ve bonobolarda da doğurganlık hemen hemen aynı yaşlarda sona ermekle birlikte, bu ve öteki insansımaymun türlerinde (goril ve orangutan), ya ömür de doğurganlıkla birlikte sona eriyor ya da menopozdan sonra ancak birkaç yıl daha yaşanıyor. Hele doğada, dış etkenler (hastalık, açlık, şiddet vb) nedeniyle menopoz yaşlarına kadar yaşayabilenler çok ender.

İnsansımaymunlarda yavrular sütten kesildiklerinde (Şempanzelerde 4,8, gorillerde 2, orangutanlarda 6 yaş) yavrular, yiyeceklerini kendileri bulup karınlarını doyurmaya başlıyorlar. Dolayısıyla insansı maymunlar, yavrularının kendi başlarına karın doyurabilecekleri ormanlarda kalıyorlar. 

Sütten kesme yaşı ortalama 2,8 yıl olan insanlarsa bu durumda bir tercih yapmak zorundalar. Ya çocukların kendi yiyeceklerini  bulacakları ormanlarda kalacaklar, ya da çocukları, sütten kesildikten sonra da beslemeyi, sürdürecekler. Buysa üreme yolunda bir engel. Çünkü bir çocukla uğraşmayı sürdürürken ötekini  yapmak zor.

İşte burada denkleme büyükanneler giriyor. çorak savanda bitki kökleri çıkarmak, sert kabuklu çekirdekleri kırmak gibi sütten kesilmiş insansımaymun ve insansı (hominid) yavrularının kolayca yapamayacağı işleri yüklenerek çocukların hayatta kalmasını sağlıyorlar.

Hawkes’a göre, sütten yeni kesilmiş yavrularının toplayabileceği yiyecek kaynaklarının yakınında (ormanda) kalanlar, “insansımaymun kuzenlerimiz.”  “Küçük çocukların başedemeyeceği yiyecek kaynaklarından yararlanmaya başlayanlarsa, büyükannelik bakımı için bu pencereyi açtılar ve sonunda insanlara evrildiler.”

Hawkes, 1998’deki çalışmasından farklı olarak, antropoloji camiasında “İkinci Büyükanne Hipotezi” olarak adlandırılan bu yeni çalışmasında, insansımaymunlardaki gibi bir yaşamla başlandıktan sonra büyükannelik etkisini katarsak ne olur sorusunun cevabını arıyor. Bilgisayar simulasyonlarında yetişkinliğe eriştikten sonraki  ortalama ömür belirlenmmeye çalışılıyor. Günümüzde 13 yaşında yetişkinliğe erişen şempanzeler, doğada ortalama 15-16 yıl daha yaşıyorlar. İnsanlarda 19 yaşında erişilen yetişkinliğin ardından (tabii son yüzyıllarda gelişen temiz su, hijyen ve sağlık hizmetlerinin de etkisiyle) gelişmiş ülkelerde yetişkinlik sonrası yaşam 60 yıl kadar olabiliyor.

Araştırmada, büyükannelik etkisinin parametrelei belirlenirken “tutucu” davranılmış ve bir kadının 45 yaşından önce ve 75 yaşından sonra büyükannelik yapamayacağı, 2 yaşından önce hiçbir çocuğa bakamayacağı ve daha sonra ister kızınınki olsun ister başka bir kadınınki, yalnızca bir çocuğa bakabileceği varsayılmış. Ayrıca, daha önceki araştırmalara dayanılarak doğan her çocuğun, ömrünü uzatacak ya da kısaltacak bir gen mutasyonu geçirmesi olasılığı yüzde 5 olarak kabul edilmiş.

Matematiksel biyolog Peter Kim ve antropolog James Coxworth ile birlikte kurgulanan simulasyona kadınalrın yalnızca yüzde birinin büyükanne olup çocuklara bakacak yaşa erişebilmesiyle başlanmış ve 24.000 yıldan 60.000 yıla kadar geçen sürede sonuçlar, günümüzdeki avcı toplayıcı topluluklarındaki oranlarla örtüşmüş: yetişkin kadınların yüzde 43’ü büyükanne. Aynı sürede yetişkinlik sonrası yaşam da 25 yıldan iki katına çıkarak 49 yıla ulaşmış.

Yeni büyükannelik hipotezinin bir başka bulgusu da büyükannelik bakımının, uzun bir çocukluk dönemine izin vermesi, bunun da daha büyük beyinlerin evrilmesini sağlaması. Ancak bu sava karşı çıkanlar, büyük beynin daha önce evrilmiş oolabileceğini ve bunun yeterli bilgiyi edinebilmek için daha fazla zaman gerektirmesi nedeniyle çocukluk döneminin uzamış olabileceğini söylüyorlar.