Koklamak Öyle Kolay Değil

Elbette her nefes alışımızda içinde bulunduğumuz ortamı, çevremizi istemsizce kokluyoruz. Ama kokladığımızı, nefes alırken algıladığımız kokuyu doğru tanımlayabiliyor muyuz, ayırt edebiliyor muyuz, uzak kokuları da duyabiliyor muyuz… orası şüpheli. Ne de olsa tazı değiliz.

Tazı olmasalar da, burunlarını virtüöz gibi kullanabilenler var. Yaşamı, geçimi burnuna bağlı olanlar, parfümörler ve avcı toplayıcılar mesela. Biri yeni dünyaya; diğeri “eski” dünyaya ait. Avcı toplayıcı mı kaldı diyorsanız, evet kaldı; biraz gözlerden ıraklar sadece. Mesela Güneydoğu Asya’da, Malay Yarımadası’ndaki Jahai’ler. Onlar için kokuları ayırt etmek, bizim renkleri ayırt etmemiz kadar kolay. Üstelik kokuların adı da var kendi dillerinde.

Peki burunlarını ustaca kullanmalarını ve kokuları adlandırmalarını sağlayan ne? Aynı bölgede yaşayan başka bir avcı toplayıcı grup Semaq Beri’ler ve tarımla uğraşan Semelai’larda da durum aynı mı? Bu konuyu incelemiş bilim insanları.

Görmüşler ki, Semaq Beri’ler kokular ve kokuları isimlendirme konusunda gayet iyiler ama Semelai’larda durum hiç öyle değil.

21 Semelai ve 20 Semag Beri’ye sormuşlar. 16 kokuyu; portakal, deri, tarçın, nane, muz, limon, meyan kökü, terebentin, sarımsak, kahve, elma, karanfil, ananas, gül, anason ve balık kokularını araştırmaya dahil etmişler. Renk için de, Munsell renk sisteminden 80 rengi göstermişler katılımcılara. Bunları dört parlaklık derecesinde 20’şer renk olacak şekilde sınıflandırmışlar. Ve ardından, “Bu ne renk, bu ne kokusu?” diye sormuşlar.

Ayrı dünyanın insanları

Avcı toplayıcı Semaq Beri’ler renkler ve kokuları aynı kolaylıkta adlandırmışlar. Ama Semelai’ler için kokuları adlandırmak öyle kolay olmamış. Araştırmacılar bu durumu; kültürel adaptasyon içinde kokuların önemini ikinci plana atmanın sonucu olarak yorumluyor. Yerleşik, tarımla uğraşan halklardaki durum da bunu gösteriyor.

Kokuların pratik ve dinsel hayatta anlam ve değer bulduğu avcı toplayıcı yaşamda ise olan biten çok farklı. Diyelim ki, bir Semaq Beri arkadaşımız ormanda giderken kaplan idrarı kokusu aldı. Bu durumda haliyle “Yırtıcılar buralarda, ben kaçayım” diyor veya hamile hayvanların kokusunu ayırt edince onu öldürmüyor, uzak duruyor. Dinsel olarak da kokular önemli. Bazı kokuların hastalık veya sağlıkla ilişkili.

Sırada cevaplanması gereken başka sorular var: Dünyanın diğer bölgelerinde yaşayan avcı toplayıcılar için de kokuların ayırt edilerek adlandırılması aynı derecede kolay mı? Koku algılamanın diğer boyutları da avcı toplayıcılarda gelişkin mi? Ve benzeri kültürel farklılıklar, kokuyla ilgili biyolojik alt yapımızı da şekillendiriyor mu?

İleride yapılacak çapraz kültürel testler soruların cevabını verecek.