#

Kuşlar Uçarken Uyur mu?

Bilim Dalları

Yanıt karakutudan…

Uyku, gerek beynimizin gerek vücudumuzun dinlenmek ve yeniden zinde olmak için gereksinim duyduğu yaşamsal önemde bir araç. Kara ve deniz memelileri ve kuşlar dışındaki omurgalıların (Örn. balıklar, sürüngenler) uyuyup uyumadıkları fazlaca bilinmiyor. Memelilerde uyku genelde derin uyku ve hızlı göz hareketleri ile kasların geçici felcinin ortaya çıktığı REM (Rapid Eye Movements) uykusu denen iki aşamayı kapsıyor. Ancak beyinlerini dinlendirirken bir yandan da vücutlarını sürekli hareket ettirmek zorunda olan deniz memelileri ilginç bir yöntem geliştirmişler: Beyinlerinin yarısıyla uyumak. Örneğin, foklar, balinalar, yunuslar…

Anatomileri uçmaya izin verecek yönde evrilmiş (içi boş, tüp biçimli kemikler, güçlü kaslar, aerodinamik vücut yapısı, kanatların ve tüylerin biçimleri vb.) olmasına karşın, uçmak büyük enerji sarfına yol açan bir eylem olduğu için kuşlar da uyumak zorunda ve bunu karadayken deniz memelileri gibi beyinlerinin yarısıyla yapıyorlar. Örneğin, yeşilbaş ördekler, sürünün içinde değil de, olası bir tehlikeye açık bir yerde uyumak zorundalarsa, beyinlerinin sürüye ya da güvenli yere bakan kısmını “kapatıyor” ve tehlikeye bakan yarıküreyi ve ona bağlı gözünüyse açık tutuyor.

Ama bazı kuşlar için yaşam zor. Kimisi yiyeceğini denizden toplamak zorunda, kimileriyse kışlamak ya da çiftleşmek için uzun göçler gerçekleştirmek durumunda. Deniz kuşlarının yanı sıra ebabil, ötücü kuşlar ve çulluklar günler, haftalar hatta aylar boyunca uçmak zorunda kalabiliyorlar. Uykusuzluk performansı olumsuz etkilediği için bu kuşların uçuş sırasında da uyudukları ve büyük olasılıkla onların da beyinlerinin bir yarıküresiyle uyudukları varsayılıyor.

Ama Almanya’daki Max Planck Ornitoloji (kuş bilimi) Enstitüsü’nden Niels Rattenborg emin olmak istemiş. Bunun için kuşların uçuş sırasında beyinlerinin uyanıklık durumunu, “yavaş dalga uykusu”  ile REM uykusu denen iki uyku durumu arasındaki farklarından ayırt etmek için bir araç gerekli.

Zürih Üniversitesi ile İsviçre Federal Teknoloji Enstitüsü (ETH) araştırmacılarından yardım isteyen Rattenborg, onlarca geliştirilen ve beynin her iki yarıküresindeki elektriksel aktiviteleri ve başın hareketlerini kaydeden küçük bir aygıt ile coğrafi koordinatları ve yerden yüksekliği kaydeden küçük bir GPS cihazını, Büyük Okyanus’taki Galapagos adalarında yaşayan fregat kuşlarından bazılarının sırtlarına yerleştirmiş.

Bu kuşların özelliği, çok uzun süre havada kalıp okyanus yüzeyindeki uçan balıklarla, balinalardan kaçıp yüzeye çıkan mürekkep balıklarını avlamaları. Nitekim araçların takıldığı kuşlar yere hiç konmadan 10 gün süreyle 3000 km uçmuşlar. Geri dönen kuşlardan çıkardıkları “karakutuları” inceleyen araştırmacılar, ilginç bulgularla karşılaşmışlar.

Bunlardan biri, kuşların gündüz sürekli uyanık kalarak av aradıkları, geceyse “yavaş dalga” ve REM uyku modlarından her ikisini de sergilemeleri. Birkaç dakikalık sürelerle derin uyku olarak nitelendirilen “yavaş dalga” modunda kuşların beyinlerinin bazen tek, bazen de her iki yarıküresiyle uyudukları belirlenmiş. Hava akımlarıyla daireler çizip yükselirken kuşların dönüş yönündeki gözlerini ve bağlı oldukları yarıküreyi “öteki kuşlarla çarpışmamak için” açık tuttukları da ortaya çıkmış.

REM uykusuna gelince, bu uyku modu kasları geçici süre felç ettiğinden kuşlar ancak bir iki saniye süreyle REM uykusuna dalmışlar ve bu sırada kafalarının aşağı düştüğü belirlenmiş.

Bir başka ilginç bulgu da,  yerdeyken 12 saatten fazla uyuyan bu kuşların, uçuş halindeki uyku sürelerinin 24 saat içinde toplam 42 dakikayı geçmemesi.

REFERENCES

  • 1. “First evidence of sleep in flight”, Max-Planck-Gesellschaft, 3 Ağustos 2016