Kurban Bayramı’nda “kanlı Ay”…
Yaklaşık 1,5 milyar insan 27 Eylül’den 28 Eylül’e geçildiği saatlerde ender görülen bir olaya şahit olacak. Uykularından fedakarlık edebilen meraklılar, ancak 20-30 yılda bir görülebilen bir manzara izleyecekler: Her zamankinden daha büyük görünen Ay, bir saatten uzun bir süre boyunca kızıl renge bürünecek. Amerika, Avrupa ve Afrika’nın yanı sıra Türkiye de bu ender olayın izlenebileceği bölgeye ucundan giriyor.
Sıradan dolunaylara göre Dünyamıza 50.000 km daha yakın olacağı için olağanüstü büyüklükte izlenecek Ay, Türkiye saatiyle 04.07’den itibaren 72 dakika boyunca kıpkızıl görünecek.
Dünyamız, ortalama 150 milyon km uzaklıktaki Güneş’in çevresinde dolanırken, Ay da ortalama 400.000 km uzaktan Dünya’nın çevresinde dolanıyor. Ay tutulması, Güneş, Dünya ve Ay bir çizgi üzerinde dizildiğinde ve dolayısıyla Ay dolunay evresindeyken, ortadaki Dünya’nın Ay üzerine düşen güneş ışığını perdelemesiyle meydana geliyor.
Dünya’nın oluşturduğu gölge iki kısımdan oluşuyor. Gökbilim dilinde “umbra” diye adlandırılan tam gölge içinde Güneş’in ışığı Ay üzerine düşemiyor. Gelgelelim, Güneş’in çapı çok büyük olduğundan “penumbra” ya da kısmi gölge denen bölgede ışık tümüyle perdelenemiyor. Tam tutulma, Ay tümüyle tam gölge içine girdiğinde meydana geliyor. Ancak, Dünya atmosferi güneş ışığının bir kısmını kırarak Ay üzerine düşürdüğünden, Ay tümüyle karanlığa bürünemiyor.
Güneş ışığı Dünya atmosferinin içinden geçerken, kısa dalga boylarına sahip renklerde olan ışıklar, atmosferdeki parçacıklar nedeniyle daha çok saçılıma uğrarken, en uzun dalga boyundaki kırmızı ışık daha az saçılarak Ay üzerine ulaşabiliyor ve tam tutulmadaki kızıl rengi veriyor
Batı’da halk arasında büründüğü renk nedeniyle “kanlı Ay” diye de adlandırılan ay tutulması, Güneş, Dünya ve Ay’ın bir hizaya geldiklerinde ortada yer alan Dünya’nın gölgesinin Ay’ın üzerine düşmesiyle meydana gelen bir olay. Tutulma sırasında Ay’ın kızıl bir renk almasının nedeni, güneş ışığının Dünya’nın kenarından geçerken atmosfer içinde kırılarak Ay üzerine yansırken, en uzun dalga boylu kırmızı ışığın dışındaki daha kısa dalga boylarındaki (renklerdeki ) ışığın saçılması.
Ay tutulması, yılda en az iki kere gerçekleşiyor. 21. yüzyıl içinde meydana gelen ve gelecek olan tutulmaların toplam sayısı, gökbilimcilerce 228 olarak hesaplanıyor.
Ancak, Ay’ın yörüngesinin, Dünya’nın dönüş eksenine açı yapması ve Dünya’ya olan uzaklığının döngüsel olarak değişmesi nedeniyle tutulmalarda Ay’ın (uzaklığına bağlı) büyüklüğü ve dolayısıyla parlaklığı aynı olmuyor.
Ay, Dünya çevresinde eliptik bir yörünge üzerinde dolaşıyor. Yörüngenin Dünya’ya en yakın olan noktası ya da “enberi” (perigee) 357.000 km, en uzak noktası ya da “enöte” (apogee), 406.000 km uzaklıkta. Dünya ve Ay’ın birbirleri ve Güneş çevresindeki hareketlerinin dinamiği sonucu, Ay’ın Dünya’ya en yakın konumundayken meydana gelen ve dolayısıyla en büyük göründüğü “enberi” tutulması, ancak her 14 tutulmanın birinde meydana geliyor.
Bu tutulmalarda Ay’ın çapı, enöte tutulmalarına kıyasla yüzde 14 daha büyük, alanı yüzde 30 daha geniş ve dolayısıyla da parlaklığı yüzde 30 daha yüksek oluyor. Eskiden hasat faaliyetinin geceye de yayılmasına da izin verdiği için Batı’da halk arasında “hasat Ayı” (harvest moon) diye de biliniyor. 1979 yılındaysa gökbilim jargonunda ilk kez “Süper Ay” (supermoon) diye adlandırılmış.
Görüldüğü gibi ay tutulması, hatta “Süper Ay” pek de ender sayılabilecek olaylar değil. Ender olan ve yeni tutulmayı özel kılansa, Ay’ın bu “süper” halindeyken tutulması, bir başka deyişle en büyük ve parlak döneminde tutulması. Bu olaysa çok daha uzun aralıklarla meydana geliyor. Örneğin, bundan önceki “Süper Ay tutulması” 1982 yılında meydana gelmişken, bundan sonraki de ancak 2033 yılında gerçekleşecek.
Dolayısıyla, uykunuzdan biraz fedakarlık pahasına bu muhteşem gökyüzü şöleni izlenmeye değer.
REFERENCES
- 1. “NASA Scientist Sheds Lighton Rare Sept. Supermoon Eclipse”, NASA, 14 Eylül 2015
- 2. “Supermoon Lunar Eclipse: How Science Explains the Epiic Night Sky Event”, SpaceCom, 17 Eylül 2015
- 3. “Lunar Eclipses: What Are They & When Is the Next One?”, SpaceCom, 18 Eylül 2015